Η ΕΞΩΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Η εξω-ευρωπαϊκή κληρονομιά αποτελεί ζήτημα τόσο πολύπλοκο και σύνθετο, με ερωτήματα και προβληματισμούς που μοιάζει ανέφικτη κάθε προσπάθεια απάντησής τους. Συνοψίζοντας ορισμένα προβλήματα καίριας σημασίας αξίζει να αναφέρουμε:
• Τη ρευστότητα των συνόρων των γλωσσών μας μέσα στο χρόνο. Για παράδειγμα τα
αραβικά για πολλούς αιώνες αποτελούσαν γλώσσα ομιλούμενη στην Ισπανία. Την υποχώρησή τους, με μία έννοια διαδέχτηκε η μετανάστευση λαών, κυρίως μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.
• Οι συγκριτολογικές μελέτες εμφανίζουν ανεπάρκεια ευρωπαϊκών λογοτεχνικών κριτηρίων.
Το δε πρόβλημα διογκώνεται, όταν υπεισέρχονται φαινόμενα ασιατικά, αφρικανικά, αμερικάνικα.
• Η χρονολόγηση και ο χωρισμός σε περιόδους που εφαρμόζουμε στην Ευρώπη είναι
ανεφάρμοστος σε άλλες ηπείρους. Το ίδιο πρόβλημα προκύπτει και στις γενικές κατηγορίες.
• Η συνεξέταση των λογοτεχνιών κρύβει σε αρκετές περιπτώσεις την παγίδα του 
ευρωκεντρισμού.
Οι άλλες ήπειροι & η Ευρώπη
Εντελώς ανομοιόμορφη φαντάζει η όψη των άλλων ηπείρων. Ενώ η σχέση με τη λογοτεχνία της Ευρώπης ποικίλλει στο βάθος της ιστορίας , εφόσον οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας όπως αυτοί της ανατολής με τις αξιόλογες γραπτές τους παραδόσεις αντιμετωπίζονται με σεβασμό, συγκριτικά με τους μεταγενέστερους, στους λαούς των οποίων, η Ευρώπη προσέδωσε τον διόλου κολακευτικό τίτλο «βάρβαροι».Στο επίπεδο της αποικιοκρατίας, οι εκάστοτε κατακτητές, αντιμετώπισαν τους κατακτημένους με διαφορετικό τρόπο, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία διαφορετικών καθεστώτων, κάτι που συνέβαλε και στη διαφορετική επίδραση που δέχτηκαν οι πρώτοι από τους δεύτερους. Οι Πορτογάλοι επέδειξαν ανοχή στις επιμειξίες. Οι Άγγλοι χρησιμοποίησαν τους ντόπιους στη διοίκηση και προστάτεψαν την πολιτισμική παράδοση. Τέλος, οι Γάλλοι αφομοίωσαν όσα αξιόλογα στοιχεία συνάντησαν, συμβάλλοντας έτσι στην αλλοτρίωση τους και στη εμφάνιση της έννοιας της «νεγροσύνης».
ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΑΦΕΣ κ' ΔΙΑΡΚΗ ΔΑΝΕΙΑ κ' ΑΝΤΙ-ΔΑΝΕΙΑ
Οι διαπολιτισμικές επαφές δεν διαφέρουν πολύ με αυτές στο εσωτερικό της Ευρώπης. Οι κυριότεροι τρόποι συμβολής αυτών των διαπολιτισμικών επαφών υπήρξαν: οι ταξιδιώτες (Ηρόδοτος, Μάρκο Πόλο κ.λ.π.), οι ιεραπόστολοι (Άγιος Παύλος, Φρανσουά – Ξαβιέ κ.λ.π.), οι έμποροι (Εταιρίες των ανατολικών Ινδιών), οι εισβολές και οι στρατιωτικές εκστρατείες (Μ. Αλέξανδρος, σταυροφόροι, Κορτέζ κ.λ.π.) και τελικά οι αναγνώσεις και οι μεταφράσεις (συχνά αναξιόπιστες) που ενίσχυσαν τα μέσα επικοινωνίας του 20ου αιώνα.
Ο ισολογισμός των ανταλλαγών υπήρξε από την πλευρά προσφοράς της Ευρώπης διπλής όψης, αφού από τη μια εξήγαγε οινόπνευμα και Ιερά Εξέταση, συνάμα εκμεταλλεύτηκε και διατήρησε τη δουλεία εκεί που υπήρχε προς όφελός της και από την άλλη εξήγαγε την ιατρική, την τεχνική, τον αλφαβητισμό και των αγώνα ενάντια των δουλεμπόρων παράλληλα υπήρξε δεκτική σε απεσταλμένους από την Ασία. Συνεπώς, οφειλή και προσφορά είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, δίχως να μπορεί να αξιολογηθεί με ευκολία ποια υπήρξε εντονότερη.
Από αυτήν την άποψη, οι διηπειρωτικές σχέσεις των λογοτεχνιών έχουν την τάση μιας παλινδρομικής κίνησης. Σ΄ αυτή τη διαλεκτική πορεία οφείλονται οι μεταφορές αρχαίων συγγραφέων στη Δύση δια μέσου των Αράβων όσο και η δημιουργία εξω – ευρωπαϊκών λογοτεχνιών σε ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλικό μυθιστόρημα του Μαγκρέμπ, λατινο-αμερικάνικο μυθιστόρημα, γαλλική ποίηση της Καραϊβικής, αγγλικό θέατρο των Ινδιάνων του Καναδά κ.λ.π.).
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΜΙΞΗΣ ΣΤΑ ΘΕΛΓΗΤΡΑ ΤΟΥ ΕΞΩΤΙΣΜΟΥ 
Όσον αφορά τους αποικιστές, αρχικά τουλάχιστον, επιδιώκουν τη διατήρηση της συνέχειας και της ένταξης της λογοτεχνίας στη παράδοση της μητέρας πατρίδας, ενώ οι γηγενείς αντιμετωπίζουν την πολιτισμική πρόσμιξη. Ωστόσο, όσο απομακρυνόμαστε χρονικά απ’ αυτήν την πρώτη φάση τόσο δυναμώνουν οι τάσεις διαφοροποίησης, που επιδιώκουν να στηρίξουν ένα αίσθημα εθνικής, εθνολογικής, θρησκευτικής, πολιτιστικής ταυτότητας. Η χαλάρωση των δεσμών με τον τόπο καταγωγής αποφέρει μια συνείδηση ετερότητας που συνδέεται με τις διαφορές του περιβάλλοντος, των παραδόσεων και του τρόπου ζωής, χωρίς να εμποδίζει το άνοιγμα οριζόντων.
Στον αντίποδα, η γνωριμία των μακρινών τόπων δημιούργησε το φαινόμενο που ονομάστηκε εξωτισμός: αφομοίωση ξένων στοιχείων, τα οποία υπηρετούν μια πρωτοτυπία που η αισθητική μας καλλιεργεί από τον 18ο αιώνα.
Στην Ευρώπη εκδηλώνεται ένας κορεσμός απέναντι στις «δυτικές αξίες», που μπορεί να προσλάβει τη μορφή της ξενοφοβίας ή ακόμα και του ρατσισμού. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό είναι επικρατέστερο στο πεδίο της πολιτικής παρά στων γραμμάτων, δίχως αυτό να σημαίνει την απουσία έργων που υποτιμούν εξω-ευρωπαϊκούς λαούς.
Ο εξευρωπαϊσμός και εξαμερικανισμός, εξαπλώθηκε παντού, [άξιες αναφοράς, οι ιστορικές παράμετροι της βιομηχανικής επανάστασης και της επέκτασης των αυτοκρατοριών που αναζητούν πρώτες ύλες] αφήνοντας μερικές οάσεις και μεταμορφώνοντας όλο τον πλανήτη προσδίδοντας του μια τυποποίηση σε επιστήμη, τεχνολογία, αρχιτεκτονική ή ακόμα και στα ήθη ή την ενδυματολογία, η οποία δημιούργησε με τη σειρά της μια ομοιομορφία σε πολιτισμούς τόσο διαφορετικούς, όπως οι ινδιάνικοι, οι ασιατικοί ή οι αφρικανικοί.
Γύρω στο 1850 , δυτικοποιούνται και εκμοντερνίζονται οι γλώσσες της Τουρκίας, της Ινδίας, της Κίνας και της Ιαπωνίας. Οι τρόποι που πραγματώνεται αυτό είναι διάφοροι: ανανέωση της λογοτεχνικής έκφρασης, εισαγωγή της τυπογραφίας, ανακάλυψη άγνωστων λογοτεχνικών ειδών και θεμάτων. Η πρόσμιξη σε αρκετές περιπτώσεις οδηγεί σε μία πρόσληψη των ευρωπαϊκών γλωσσών σε τέτοιο επίπεδο, ώστε οι γλώσσες που προκύπτουν να υποσκελίσουν τις τοπικές (που δεν έχουν πάντα γραπτές παραδόσεις) σε βαθμό που να αναδειχτούν το κατεξοχήν, αν όχι και το μοναδικό μέσο έκφρασης των κατεκτημένων και των απογόνων τους. Σε πολλές περιπτώσεις η πρόσμιξη ήταν αναγκαστική και βίαια (σκλάβοι της Αμερικής, Ινδιάνοι). Οι πολιτιστικές επαφές που κυριαρχεί η ελευθερία και οι όροι της ισοτιμίας μεταξύ εκχωρητή και αποδέκτη είναι σπάνιες και η τεχνολογική εξέλιξη όπως και το πολιτικο-οικονομικό θεσμικό πλαίσιο δεν βοηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η προσπάθεια αφομοίωσης προκαλεί αντιδράσεις όπως: εθνικισμός, τοπικισμός, ιδιαιτερότητα κ.λ.π. Κάτω από τις συνθήκες ισοπέδωσης και ομοιομορφίας γεννιέται η αγωνία για την εξαφάνιση μες στην ανωνυμία της μάζας που έχει απολέσει ρίζες, δεσμούς, προσωπικότητα και εκφράζεται μια νοσταλγία για τις καταβολές. Ανάλογες δυσκολίες αντιμετωπίζουν και ευρωπαϊκές μειονότητες, όπως οι Βάσκοι, οι Καταλανοί, οι Σκωτσέζοι που αντιδρούν στην ένταξή τους στην παραδοσιακή μορφή του έθνους. Απέναντι στον κίνδυνο να χάσουν την ιδιαιτερότητά τους Αμερική και Βραζιλία αντιδρούν σε κλίμακα ηπειρωτική. Εδώ η αναζήτηση ταυτότητας είναι πιο περίπλοκη καθώς εκτός απ’ την Ευρώπη εμπλέκονται το προ-κολομβιανό παρελθόν και η πρόσμιξη με την Αφρική....Παλιότερα οι συγγραφείς των Η.Π.Α. κατέχονταν από ένα σύμπλεγμα απολογίας απέναντι στον πατροπαράδοτο ευρωπαϊκό πολιτισμό. Με τη ροή του χρόνου [και πάντα σε συνδυασμό με τις εκάστοτε πολιτικές συγκυρίες, λ.χ. υποβάθμιση του ρόλου Λονδίνου και Παρισιού μετά το 1945] αυτό υποκαταστάθηκε από ένα αίσθημα υπερηφάνειας. Ο Αμερικανισμός πλέον επιβεβαιώνεται μέσα από τα σύμβολα που έτυχαν παγκόσμιας προτίμησης, όπως της κόκα- κόλα και των τζηνς, τον Όρσον Ουέλλες και τον Άμστρονγκ, ακόμα και κάποιους λεκτικούς τρόπους. Ανάλογες στάσεις παρατηρούνται και στη νεγροσύνη σαν συνέπεια του εκπαιδευτικού συστήματος που καλλιέργησε η Γαλλία στις αποικίες της. Η νεγροσύνη έχει σφραγίσει πολλά έργα του 20ου αιώνα της Αφρικής και των Αντιλλών, στα αγγλικά, τα πορτογαλλικά και τα γαλλικά• αν και τα έργα αυτά δεν έγιναν αποδεκτά από όλους τους μαύρους που επιδίωξαν να αποτινάξουν τον αποικιακό ζυγό και τις συνέπειές του. Εξάλλου, στις Η.Π.Α. η Αναγέννηση του Χάρλεμ των ετών 1920 ή η κίνηση των μαύρων μουσουλμάνων κατάγονται από μια διπλή αποξένωση: φυλετική, σε σχέση με τους λευκούς (που ωστόσο οι συγγραφείς αυτοί μοιράζονται τη γλώσσα της) και πολιτισμική, σε σχέση με την Αφρική των προγόνων
Η ΕΞΩ – ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ: ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ
Η Ασία και η μεσογειακή Αφρική είναι οι γεωγραφικές οντότητες που συνέβαλαν περισσότερο από κάθε άλλη στον πολιτισμικό τομέα
Η ασιατική επίδραση εκδηλώνεται κυρίως μέσα από τη λυρική ποίηση, το θέατρο και το παραμύθι
Η συμβολή της κάτω από τη Σαχάρα Αφρικής εκτιμήθηκε αρκετά όψιμα (από τον 19ο αιώνα και μετά. Η «νέγρικη τέχνη» βοήθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό, τις λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, έτσι ώστε να απελευθερωθούν από τη «μίμηση» και να δημιουργήσουν μια νέα εικόνα πραγματικότητας
Η χρονολογική παρουσίαση των δεδομένων φαντάζει προβληματική. Αν και είναι φανερό ότι όλα εξαρτώνται από την αρχαιότητα των επαφών και των συνομιλητών.
Πιο εύστοχη είναι η διάκριση των φαινομένων – που σε αρκετές περιπτώσεις επαναλλαμβάνονται – σε τρεις φάσεις που δεν συμπίπτουν αναγκαστικά μέσα στο χρόνο. Το βασικό στοιχείο είναι ότι λειτουργούν πάντα σε συνάρτηση με τη διπλή κίνηση – εξάπλωση και μετά υποχώρηση – της Ευρώπης στα υπερπόντια εδάφη, μια διαδικασία που καθόλου δεν έχει συντελεστεί με τον ίδιο πάντα τρόπο ή στην ίδια χρονική στιγμή.
Η πρώτη φάση είναι η αποικιοκρατική, που σαν αρχή της όλης διαδικασίας δεν ευνοεί τις λογοτεχνικές δραστηριότητες. Όταν η εγκατάσταση περατωθεί, οι Λευκοί της διασποράς που αφοσιώνονται στα γράμματα, εργάζονται με τον κώδικα που ισχύει στους τόπoυς καταγωγής τους και είναι εξοικειωμένοι. Η λογοτεχνία της Β. Αμερικής πριν την επανάσταση, της Ινδονησίας και της Ν Αφρικής παραμένει επαρχιακή και ακολουθεί τα αγγλικά πρότυπα. Ιστορικά η φάση συμπίπτει με τη σύσταση των αυτοκρατοριών. Κορυφώνεται με τη διάσκεψη του Βερολίνου του 1885, εποχή θριάμβου του ιμπεριαλισμού.
Η δεύτερη φάση είναι μεταβατική, με όρια ακαθόριστα, κατά την οποία η αντίληψη περί ανωτερώτητας της Ευρώπης δέχεται επιθέσεις σε δύο μέτωπα, το ένα εσωτερικό και το άλλο εξωτερικό. Το πρώτο αφορά το σχετικισμό και τις αμφιβολίες που κρατούν από την εποχή του Μονταίνιου και οδηγούν στη δοξαστική αντιμετώπιση του άλλου και του «άλλου», που θεωρούνται τώρα καλύτερα από τον Παλαιό Κόσμο. Το δεύτερο έχει να κάνει με τη συνειδητοποίηση των κατεκτημένων ανώτερων στρωμάτων της δικής τους αξιοπρέπειας και διακηρύσσουν τα δικαιωματά τους ακόμα και πάνω στη γλώσσα του κατακτητή.
Η τρίτη φάση είναι η μετα-αποικιακή και εκεί ανάγεται το φαινόμενο της επιστροφής. Η πολιτική ανεξαρτησία οδηγεί στην απόρριψη της μιμησής των ευρωπαϊκών προτύπων που επιβάλλει το σχολείο. Κινητήριες ιδέες, όπως το αμερικάνικο όνειρο, η νεγροσύνη, η «μαγική πραγματικότητα», μπορούν να εκδηλωθούν πια δυναμικά και γόνιμα. Αυτή η λογοτεχνική αφθονία είτε προέρχεται από τους απόγονους των λευκών αποίκων, είτε από τους πρώην υπηκόους τους, εμπλουτίζει το πάνθεον των ευρωπαϊκών γλωσσών, δίνοντας του πλανητικές διαστάσεις.
ΠΗΓΕΣ
- Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
- Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
- Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18ου έως τον 20ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου