Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ 1ο ΜΙΣΟ ΤΟΥ 2ου αι.-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ-ΡΕΥΜΑΤΑ/ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗΣ

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ 1ο ΜΙΣΟ ΤΟΥ 2ου αι.-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ-ΡΕΥΜΑΤΑ/ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗΣ

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ

Αποτελεί μια εποχή όπου κοσμοπολιτισμός και πνευματικές ζυμώσεις πάνε ταίρι ταίρι. Γεγονότα όπως ο Μεγάλος πόλεμος και η Ρώσικη Επανάσταση σημαδεύουν βαθιά την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η οποία περνάει από την επανεύρεση του κλασικισμού στον μοντερνισμό και ακόμα στην πρωτοπορία.

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ & ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ

Ο 20ος αι. γυρίζει την πλάτη του στον θετικισμό, αλλά όχι γενικά στο παρελθόν.. Οι χώροι του συμβολισμού, του κλασικισμού και του ρομαντισμού γίνονται αντικείμενο νέων εξερευνήσεων.

Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Στην ιστορία των ιδεών διαφαίνεται η βούληση να περιοριστεί η επιβολή της επιστημονικής μεθόδου και του εμπειρισμού , κάτι που είχε διαφανεί και από τον συμβολισμό.

• Γερμανία: Βίλχεμ Ντίτλεϋ τονίζει ότι οι μέθοδοι των φυσικών επιστημών δεν είναι εφαρμόσιμες στις επιστήμες του ανθρώπου, όπου η διαίσθηση και η συμπάθεια παίζουν το δικό τους ρόλο.

• Γαλλία & Ιταλία: Φερντινάν Μπρυνετιέρ ασπάζεται τον καθολικισμό, ο Μώρις Μπαρρές και ο Πωλ Μπρουζέ- Μπενεντέτο Κρότσε και Τζιοβάνι Τζεντίλε, εξεγείρονται ενάντια στις καταχρήσεις του θετικισμού.

• Κριγκέρωρ & Ντοστογιέφσκι: ο στοχασμός τους εμπλουτίζει τα ευρωπαϊκά γράμματα, με την έλξη για την ά-λογη πλευρά της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

• Σοπενχάουερ-πεσιμισμός, Νίτσε-ζωική ορμή, Μπερξόν-θεωρίες για τη μνήμη και τον υποκειμενικό κόσμο διευρύνουν πεδίο διερεύνησης λογοτεχνίας.

• Φρόυντ-ψυχανάλυση, Γουίλιαμ Τζαίημς-«ροή της συνείδησης», δηλαδή της υποκειμενικότητας στη σύλληψη της πραγματικότητας, μεταμορφώνουν το ψυχολογικό μυθιστόρημα.

• Χούσσερλ-φαινομενολογία, τονίζει τα αρχέγονα δεδομένα της εμπειρίας και την προθετικότητα.

• Πολλοί συγγραφείς εξαίρουν τις δυνάμεις της ζωής, ανακαλύπτουν ξανά τη δύναμη της επιθυμίας, του ενστίκτου

N. Καζαντζάκης

και της σεξουαλικότητας- Ζιντ, Ντέμελ, Ντ’ Αννούντσιο, Καζαντζάκης, Λώρενς.

• Η εσωτερική ζωή είναι επίσης ένα αίτημα του Πωλ Μπουρζέ, του Λέων Μλουά και του Σαρλ Πεγκύ.

• Έξαρση εθνικών και πατριωτικών ιδεών.

• Ιταλία: Ο ουμανισμός του Μπενεντέτο Κρότσε αντιπαρατίθεται στον εθνικισμό του Ντ’Αννούντσιο και ορίζει την τέχνη ως μορφή γνώσης, που στηρίζεται στη διαίσθηση και είναι στραμμένη στο ατομικό στοιχείο.

Ανατόλ Φρανς

• Γαλλία: Οικουμενική σκέψη, φιλειρηνισμός και ανεκτικότητα του Ανατόλ Φρανς, ενάντια στον εθνικισμό και την εκλησιαστική οπτική των Μπαρρές και Μωράς.

• Αντρέ Ζιντ: κριτική επανεξέταση των συμβατικών ηθικών αξιών, εγωτισμός, λατρεία του νεοτερισμού.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΣΗΜΑΔΕΥΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου αι. 

1. Ο χώρος & ο χρόνος αναγνωρίζονται ως έννοιες υποκειμενικές.

2. Καταλληλότερος τρόπος για τη σύλληψη της ουσίας της ζωής θεωρείται η διαίσθηση κι όχι η εμπειρική γνώση.

3. Τονίζεται η δύναμη της σεξουαλικής επιθυμίας στη συμπεριφορά του ατόμου και της ομάδας.

Η Πρωτοπορία (“Avant Garde”)

Η εικονοκλαστική ενέργεια του νέου πνεύματος εκδηλώνεται μέσα από τις δραστηριότητες καινοτόμων καλλιτεχνικών ομάδων, οι οποίες απορρίπτουν την ιδέα της υψηλής τέχνης και εξεγείρονται εναντίον της αστικής κοινωνίας και του υλισμού της. Σκοπός της εξέγερσής τους είναι η διάλυση της δεδομένης πραγματικότητας και η επανάκτηση μιας αυθεντικότητας χαμένης από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Τα συνήθως βραχύβια, λογοτεχνικά και εικαστικά κινήματα που ιδρύουν, συναποτελούν τη λεγόμενη «πρωτοπορία».

Βαν Γκογκ

ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ: εκδηλώνεται στο τέλος του 19ου αιώνα, αρχικά με τη ζωγραφική του Βαν Γκογκ και του Έντβαρντ Μυνχ. Η λογοτεχνία και το θέατρο αναπτύσσονται στο γερμανόφωνο κυρίως χώρο. Προσδοκούν την κατάρρευση του πολιτισμού και την ουτοπία μιας επερχόμενης αναγέννησης. Ειδικότερα ποιητές, όπως οι Γερμανοί Γκότφριντ Μπεν, Γκέοργκ Χάυμ, Έλζε Λάσκερ-Σύλερ ή ο Τσέχος Φραντς Βέρφελ, αναζητούν τις πρωταρχικές αρχές της ύπαρξης. Ο εκστατικός λυρισμός τους κυριαρχείται από μια γλώσσα υπερβολική σχεδόν προφητική.

ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: Τον χαρακτηρίζουν επίσης, το όραμα του μέλλοντος και η έμφαση στο αρχέγονο. Το φουτουριστικό κίνημα αναζητεί νέους εκφραστικούς τρόπους για να αποδώσει τις αξίες, την ταχύτητα και το δυναμισμό της εποχής που αρχίζει. Τα μανιφέστα του Φίλιππο Τομμάζο Μαρινέτι ανάμεσα σε 1909 και 1914 κυρήττουν τη φουτουριστική «τυπογραφική επανάσταση»: η σύνταξη κατακερματίζεται, οι κανόνες στίξης και σελιδοποίησης καταργούνται, τα γράμματα αντιστρέφονται ώστε να απαλειφθεί η διάκριση ανάμεσα στο κείμενο ως σημειολογική ενότητα και ως έργο τέχνης. Η δύναμη των ήχων δονεί την ποίηση των Ρώσων Φουτουριστών Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και Βελιμίρ Χλέμπνικωφ. Η παραφωνία και η γραμμική ανορθοδοξία των στίχων του Μαγιακόφσκι τονώνει το ρωμαλέο λυρισμό του ποιητή, που έγινε κήρυκας της μπολσεβίκικης επανάστασης.

ΝΤΑΝΤΑ: Δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ανανεωτική δύναμη του παράλογου, γι’ αυτό και υιοθετεί ένα όνομα που δε σημαίνει τίποτα. Ο Τριστάν Τζαρά, ο Ρίχαρντ Χόλζενμπεκ, ο Χούγκο Μπαλ και ο Χανς Αρπ, αρνούνται κάθε μορφή έλλογης οργάνωσης και επιτίθενται με θυμό, αηδία και σκατολογικές εκφράσεις στο κατεστημένο. Στην ποίησή τους, η ηχητικά και σημασιολογικά συνεύρεση λέξεων ανατρέπει την καθιερωμένη οργάνωση του λόγου για να την αντικαταστήσει με την αισθητική του τυχαίου ή, σε πιο ακραίες περιπτώσεις με τη μηδενιστική αναρχία.

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: Η γαλλική ομάδα συγκροτείται από τον Αντρέ Μπρετόν και διαλύεται λίγο μετά το 1930.

Αν. Μπρετόν

Στόχος της είναι «η ολοκληρωτική απελευθέρωση του πνεύματος» από τον ορθολογισμό που θεωρείται υπεύθυνος για την παρακμή του ευρωπαϊκού πολιτισμού και τη φρίκη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου. Η επαναστατική τους ιδεολογία τους στρέφει προς τον κομμουνισμό, αλλά στην πορεία πολλοί υπερρεαλιστές θα έρθουν σε ρήξη με την άκαμπτη πρακτική του σταλινισμού.

Ο υπερρεαλισμός αφομοιώνει φουτουριστικά και νταταϊστικά στοιχεία και επηρεάζεται από τη φροϋδική ανάλυση των ονείρων ως μεταφορικών παραστάσεων του ανθρώπινου ασυνείδητου. Σύμφωνα με το πρώτο μανιφέστο του Μπρετόν (1924), ο υπερρεαλισμός επιζητεί να συνδέσει το συνειδητό με το ασυνείδητο τόσο στενά ώστε φαντασία και καθημερινή πραγματικότητα να συνενωθούν σε μια «απόλυτη πραγματικότητα, μια υπερπραγματικότητα». Στα έντονα ερωτικά και ονειρικά έργα τους ο Μπρετόν, ο Λουί

Λουί Αραγκόν

Αραγκόν, ο Πωλ Ελυάρ και άλλοι υπερρεαλιστές εφαρμόζουν την «αυτόματη γραφή»: η αυθόρμητη ανάδυση εικόνων και η συνειρμική αλληλουχία τους αποκαλύπτουν απωθημένες όψεις της ζωής και δημιουργούν ένα άλλο είδος συνοχής συμφυούς με το άλογο. [....] η τέχνη... μέσο για την αποκάλυψη του ψυχισμού του καλλιτέχνη. Στην πειραματική δραματουργία του ο Αντονέν Αρτώ καταργεί τη διάκριση μεταξύ θεάτρου και «δρόμου». Ηθοποιοί και κοινό συμμετέχουν από κοινού σ’ ένα δρώμενο που εκθέτει με «απάνθρωπο» ρόπο τις μύχιες επιθυμίες και τις φοβίες τους.

ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ: Αντίθετα απ’ τον υπερρεαλισμό δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην αυστηρή μορφή. Το κίνημα ξεκινάει από τη Ρωσία με τις γεωμετρικές, μηχανιστικές κατασκευές του Βλαντιμίρ Τάτλιν που ανατρέπουν τα δεδομένα της ακαδημαϊκής γλυπτικής και ανταποκρίνονται στο βιομηχανικό πολιτισμό. Στη λογοτεχνία μεταφέρεται με το πρόγραμμα του Κορνέλι Ζελίνσκι σύμφωνα με το οποίο ο ποιητής οργανώνει το υλικό του με μαθηματικές αρχές. Η ποίηση μετατρέπεται συχνά σε γραμμική παράσταση και καταλήγει σε οπτική τέχνη.

ΠΗΓΕΣ

1. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
3. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18^ου έως τον 20^ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000
4. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
5. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Μεσοπόλεμος-Δημοκρατίες και Ολοκληρωτισμοί, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
6. Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000