ΟΙ ΕΞΩΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Η ΕΞΩΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ 

Η εξω-ευρωπαϊκή κληρονομιά αποτελεί ζήτημα τόσο πολύπλοκο και σύνθετο, με ερωτήματα και προβληματισμούς που μοιάζει ανέφικτη κάθε προσπάθεια απάντησής τους. Συνοψίζοντας ορισμένα προβλήματα καίριας σημασίας αξίζει να αναφέρουμε:

• Τη ρευστότητα των συνόρων των γλωσσών μας μέσα στο χρόνο. Για παράδειγμα τα

αραβικά για πολλούς αιώνες αποτελούσαν γλώσσα ομιλούμενη στην Ισπανία. Την υποχώρησή τους, με μία έννοια διαδέχτηκε η μετανάστευση λαών, κυρίως μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.

• Οι συγκριτολογικές μελέτες εμφανίζουν ανεπάρκεια ευρωπαϊκών λογοτεχνικών κριτηρίων.

Το δε πρόβλημα διογκώνεται, όταν υπεισέρχονται φαινόμενα ασιατικά, αφρικανικά, αμερικάνικα.

• Η χρονολόγηση και ο χωρισμός σε περιόδους που εφαρμόζουμε στην Ευρώπη είναι

ανεφάρμοστος σε άλλες ηπείρους. Το ίδιο πρόβλημα προκύπτει και στις γενικές κατηγορίες.

• Η συνεξέταση των λογοτεχνιών κρύβει σε αρκετές περιπτώσεις την παγίδα του       

ευρωκεντρισμού.

Οι άλλες ήπειροι & η Ευρώπη

Εντελώς ανομοιόμορφη φαντάζει η όψη των άλλων ηπείρων. Ενώ η σχέση με τη λογοτεχνία της Ευρώπης ποικίλλει στο βάθος της ιστορίας , εφόσον οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας όπως αυτοί της ανατολής με τις αξιόλογες γραπτές τους παραδόσεις αντιμετωπίζονται με σεβασμό, συγκριτικά με τους μεταγενέστερους, στους λαούς των οποίων, η Ευρώπη προσέδωσε τον διόλου κολακευτικό τίτλο «βάρβαροι».
Στο επίπεδο της αποικιοκρατίας, οι εκάστοτε κατακτητές, αντιμετώπισαν τους κατακτημένους με διαφορετικό τρόπο, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία διαφορετικών καθεστώτων, κάτι που συνέβαλε και στη διαφορετική επίδραση που δέχτηκαν οι πρώτοι από τους δεύτερους. Οι Πορτογάλοι  επέδειξαν ανοχή στις επιμειξίες. Οι Άγγλοι χρησιμοποίησαν τους ντόπιους στη διοίκηση και προστάτεψαν την πολιτισμική παράδοση. Τέλος, οι Γάλλοι αφομοίωσαν όσα αξιόλογα στοιχεία συνάντησαν, συμβάλλοντας έτσι στην αλλοτρίωση τους και στη εμφάνιση της έννοιας της «νεγροσύνης».

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΑΦΕΣ κ' ΔΙΑΡΚΗ ΔΑΝΕΙΑ κ' ΑΝΤΙ-ΔΑΝΕΙΑ

         Οι διαπολιτισμικές επαφές δεν διαφέρουν πολύ με αυτές στο εσωτερικό της Ευρώπης. Οι κυριότεροι τρόποι συμβολής αυτών των διαπολιτισμικών επαφών υπήρξαν: οι ταξιδιώτες (Ηρόδοτος, Μάρκο Πόλο κ.λ.π.), οι ιεραπόστολοι (Άγιος Παύλος, Φρανσουά – Ξαβιέ κ.λ.π.), οι έμποροι (Εταιρίες των ανατολικών Ινδιών), οι εισβολές και οι στρατιωτικές εκστρατείες (Μ. Αλέξανδρος, σταυροφόροι, Κορτέζ κ.λ.π.) και τελικά οι αναγνώσεις και οι μεταφράσεις (συχνά αναξιόπιστες) που ενίσχυσαν τα μέσα επικοινωνίας του 20ου αιώνα.

Ο ισολογισμός των ανταλλαγών υπήρξε από την πλευρά προσφοράς της Ευρώπης διπλής όψης, αφού από τη μια εξήγαγε οινόπνευμα και Ιερά Εξέταση, συνάμα εκμεταλλεύτηκε και διατήρησε τη δουλεία εκεί που υπήρχε προς όφελός της και από την άλλη εξήγαγε την ιατρική, την τεχνική, τον αλφαβητισμό και των αγώνα ενάντια των δουλεμπόρων παράλληλα υπήρξε δεκτική σε απεσταλμένους από την Ασία. Συνεπώς, οφειλή και προσφορά είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, δίχως να μπορεί να αξιολογηθεί με ευκολία ποια υπήρξε εντονότερη.

Από αυτήν την άποψη, οι διηπειρωτικές σχέσεις των λογοτεχνιών έχουν την τάση μιας παλινδρομικής κίνησης. Σ΄ αυτή τη διαλεκτική πορεία οφείλονται οι μεταφορές αρχαίων συγγραφέων στη Δύση δια μέσου των Αράβων όσο και η δημιουργία εξω – ευρωπαϊκών λογοτεχνιών σε ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλικό μυθιστόρημα του Μαγκρέμπ, λατινο-αμερικάνικο μυθιστόρημα, γαλλική ποίηση της Καραϊβικής, αγγλικό θέατρο των Ινδιάνων του Καναδά κ.λ.π.).

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΜΙΞΗΣ ΣΤΑ ΘΕΛΓΗΤΡΑ ΤΟΥ ΕΞΩΤΙΣΜΟΥ   

Όσον αφορά τους αποικιστές, αρχικά τουλάχιστον, επιδιώκουν τη διατήρηση της συνέχειας και της ένταξης της λογοτεχνίας στη παράδοση της μητέρας πατρίδας, ενώ οι γηγενείς αντιμετωπίζουν την πολιτισμική πρόσμιξη. Ωστόσο, όσο απομακρυνόμαστε χρονικά απ’ αυτήν την πρώτη φάση τόσο δυναμώνουν οι τάσεις διαφοροποίησης, που επιδιώκουν να στηρίξουν ένα αίσθημα εθνικής, εθνολογικής, θρησκευτικής, πολιτιστικής ταυτότητας. Η χαλάρωση των δεσμών με τον τόπο καταγωγής αποφέρει μια συνείδηση ετερότητας που συνδέεται με τις διαφορές του περιβάλλοντος, των παραδόσεων και του τρόπου ζωής, χωρίς να εμποδίζει το άνοιγμα οριζόντων.

Στον αντίποδα, η γνωριμία των μακρινών τόπων δημιούργησε το φαινόμενο που ονομάστηκε εξωτισμός: αφομοίωση ξένων στοιχείων, τα οποία υπηρετούν μια πρωτοτυπία που η αισθητική μας καλλιεργεί από τον 18ο αιώνα.

Στην Ευρώπη εκδηλώνεται ένας κορεσμός απέναντι στις «δυτικές αξίες», που μπορεί να προσλάβει τη μορφή της ξενοφοβίας ή ακόμα και του ρατσισμού. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό είναι επικρατέστερο στο πεδίο της πολιτικής παρά στων γραμμάτων, δίχως αυτό να σημαίνει την απουσία έργων που υποτιμούν εξω-ευρωπαϊκούς λαούς.

Ο εξευρωπαϊσμός και εξαμερικανισμός, εξαπλώθηκε παντού, [άξιες αναφοράς, οι ιστορικές παράμετροι της βιομηχανικής επανάστασης και της επέκτασης των αυτοκρατοριών που αναζητούν πρώτες ύλες] αφήνοντας μερικές οάσεις και μεταμορφώνοντας όλο τον πλανήτη προσδίδοντας του μια τυποποίηση σε επιστήμη, τεχνολογία, αρχιτεκτονική ή ακόμα και στα ήθη ή την ενδυματολογία, η οποία δημιούργησε με τη σειρά της μια ομοιομορφία σε πολιτισμούς τόσο διαφορετικούς, όπως οι ινδιάνικοι, οι ασιατικοί ή οι αφρικανικοί.

Γύρω στο 1850 , δυτικοποιούνται και εκμοντερνίζονται οι γλώσσες της Τουρκίας, της Ινδίας, της Κίνας και της Ιαπωνίας. Οι τρόποι που πραγματώνεται αυτό είναι διάφοροι: ανανέωση της λογοτεχνικής έκφρασης, εισαγωγή της τυπογραφίας, ανακάλυψη άγνωστων λογοτεχνικών ειδών και θεμάτων. Η πρόσμιξη σε αρκετές περιπτώσεις οδηγεί σε μία πρόσληψη των ευρωπαϊκών γλωσσών σε τέτοιο επίπεδο, ώστε οι γλώσσες που προκύπτουν να υποσκελίσουν τις τοπικές (που δεν έχουν πάντα γραπτές παραδόσεις) σε βαθμό που να αναδειχτούν το κατεξοχήν, αν όχι και το μοναδικό μέσο έκφρασης των κατεκτημένων και των απογόνων τους. Σε πολλές περιπτώσεις η πρόσμιξη ήταν αναγκαστική και βίαια (σκλάβοι της Αμερικής, Ινδιάνοι). Οι πολιτιστικές επαφές που κυριαρχεί η ελευθερία και οι όροι της ισοτιμίας μεταξύ εκχωρητή και αποδέκτη είναι σπάνιες και η τεχνολογική εξέλιξη όπως και το πολιτικο-οικονομικό θεσμικό πλαίσιο δεν βοηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η προσπάθεια αφομοίωσης προκαλεί αντιδράσεις όπως: εθνικισμός, τοπικισμός, ιδιαιτερότητα κ.λ.π. Κάτω από τις συνθήκες ισοπέδωσης και ομοιομορφίας γεννιέται η αγωνία για την εξαφάνιση μες στην ανωνυμία της μάζας που έχει απολέσει ρίζες, δεσμούς, προσωπικότητα και εκφράζεται μια νοσταλγία για τις καταβολές. Ανάλογες δυσκολίες αντιμετωπίζουν και ευρωπαϊκές μειονότητες, όπως οι Βάσκοι, οι Καταλανοί, οι Σκωτσέζοι που αντιδρούν στην ένταξή τους στην παραδοσιακή μορφή του έθνους. Απέναντι στον κίνδυνο να χάσουν την ιδιαιτερότητά τους Αμερική και Βραζιλία αντιδρούν σε κλίμακα ηπειρωτική. Εδώ η αναζήτηση ταυτότητας είναι πιο περίπλοκη καθώς εκτός απ’ την Ευρώπη εμπλέκονται το προ-κολομβιανό παρελθόν και η πρόσμιξη με την Αφρική....Παλιότερα οι συγγραφείς των Η.Π.Α. κατέχονταν από ένα σύμπλεγμα απολογίας απέναντι στον πατροπαράδοτο ευρωπαϊκό πολιτισμό. Με τη ροή του χρόνου [και πάντα σε συνδυασμό με τις εκάστοτε πολιτικές συγκυρίες, λ.χ. υποβάθμιση του ρόλου Λονδίνου και Παρισιού μετά το 1945] αυτό υποκαταστάθηκε από ένα αίσθημα υπερηφάνειας. Ο Αμερικανισμός πλέον επιβεβαιώνεται μέσα από τα σύμβολα που έτυχαν παγκόσμιας προτίμησης, όπως της κόκα- κόλα και των τζηνς, τον Όρσον Ουέλλες και τον Άμστρονγκ, ακόμα και κάποιους λεκτικούς τρόπους. Ανάλογες στάσεις παρατηρούνται και στη νεγροσύνη σαν συνέπεια του εκπαιδευτικού συστήματος που καλλιέργησε η Γαλλία στις αποικίες της. Η νεγροσύνη έχει σφραγίσει πολλά έργα του 20ου αιώνα της Αφρικής και των Αντιλλών, στα αγγλικά, τα πορτογαλλικά και τα γαλλικά• αν και τα έργα αυτά δεν έγιναν αποδεκτά από όλους τους μαύρους που επιδίωξαν να αποτινάξουν τον αποικιακό ζυγό και τις συνέπειές του. Εξάλλου, στις Η.Π.Α. η Αναγέννηση του Χάρλεμ των ετών 1920 ή η κίνηση των μαύρων μουσουλμάνων κατάγονται από μια διπλή αποξένωση: φυλετική, σε σχέση με τους λευκούς (που ωστόσο οι συγγραφείς αυτοί μοιράζονται τη γλώσσα της) και πολιτισμική, σε σχέση με την Αφρική των προγόνων

  

Η ΕΞΩ – ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ: ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

Η Ασία και η μεσογειακή Αφρική είναι οι γεωγραφικές οντότητες που συνέβαλαν περισσότερο από κάθε άλλη στον πολιτισμικό τομέα

Η ασιατική επίδραση εκδηλώνεται κυρίως μέσα από τη λυρική ποίηση, το θέατρο και το παραμύθι

Η συμβολή της κάτω από τη Σαχάρα Αφρικής εκτιμήθηκε αρκετά όψιμα (από τον 19ο αιώνα και μετά. Η «νέγρικη τέχνη» βοήθησε σε πολύ μεγάλο βαθμό, τις λογοτεχνικές και καλλιτεχνικές πρωτοπορίες, έτσι ώστε να απελευθερωθούν από τη «μίμηση» και να δημιουργήσουν μια νέα εικόνα πραγματικότητας

Η χρονολογική παρουσίαση των δεδομένων φαντάζει προβληματική. Αν και είναι φανερό ότι όλα εξαρτώνται από την αρχαιότητα των επαφών και των συνομιλητών.

Πιο εύστοχη είναι η διάκριση των φαινομένων – που σε αρκετές περιπτώσεις επαναλλαμβάνονται – σε τρεις φάσεις που δεν συμπίπτουν αναγκαστικά μέσα στο χρόνο. Το βασικό στοιχείο είναι ότι λειτουργούν πάντα σε συνάρτηση με τη διπλή κίνηση – εξάπλωση και μετά υποχώρηση – της Ευρώπης στα υπερπόντια εδάφη, μια διαδικασία που καθόλου δεν έχει συντελεστεί με τον ίδιο πάντα τρόπο ή στην ίδια χρονική στιγμή.

Η πρώτη φάση είναι η αποικιοκρατική, που σαν αρχή της όλης διαδικασίας δεν ευνοεί τις λογοτεχνικές δραστηριότητες. Όταν η εγκατάσταση περατωθεί, οι Λευκοί της διασποράς που αφοσιώνονται στα γράμματα, εργάζονται με τον κώδικα που ισχύει στους τόπoυς καταγωγής τους και είναι εξοικειωμένοι. Η λογοτεχνία της Β. Αμερικής πριν την επανάσταση, της Ινδονησίας και της Ν Αφρικής παραμένει επαρχιακή και ακολουθεί τα αγγλικά πρότυπα. Ιστορικά η φάση συμπίπτει με τη σύσταση των αυτοκρατοριών. Κορυφώνεται με τη διάσκεψη του Βερολίνου του 1885, εποχή θριάμβου του ιμπεριαλισμού.

Η δεύτερη φάση είναι μεταβατική, με όρια ακαθόριστα, κατά την οποία η αντίληψη περί ανωτερώτητας της Ευρώπης δέχεται επιθέσεις σε δύο μέτωπα, το ένα εσωτερικό και το άλλο εξωτερικό. Το πρώτο αφορά το σχετικισμό και τις αμφιβολίες που κρατούν από την εποχή του Μονταίνιου και οδηγούν στη δοξαστική αντιμετώπιση του άλλου και του «άλλου», που θεωρούνται τώρα καλύτερα από τον Παλαιό Κόσμο. Το δεύτερο έχει να κάνει με τη συνειδητοποίηση των κατεκτημένων ανώτερων στρωμάτων της δικής τους αξιοπρέπειας και διακηρύσσουν τα δικαιωματά τους ακόμα και πάνω στη γλώσσα του κατακτητή.

Η τρίτη φάση είναι η μετα-αποικιακή και εκεί ανάγεται το φαινόμενο της επιστροφής. Η πολιτική ανεξαρτησία οδηγεί στην απόρριψη της μιμησής των ευρωπαϊκών προτύπων που επιβάλλει το σχολείο. Κινητήριες ιδέες, όπως το αμερικάνικο όνειρο, η νεγροσύνη, η «μαγική πραγματικότητα», μπορούν να εκδηλωθούν πια δυναμικά και γόνιμα. Αυτή η λογοτεχνική αφθονία είτε προέρχεται από τους απόγονους των λευκών αποίκων, είτε από τους πρώην υπηκόους τους, εμπλουτίζει το πάνθεον των ευρωπαϊκών γλωσσών, δίνοντας του πλανητικές διαστάσεις.

ΠΗΓΕΣ

1. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
3. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18^ου έως τον 20^ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.

ΚΛΑΣΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ κ' ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ του 1ου μισού 20ου αι.

ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ-ΚΛΑΣΙΚΑ ΔΙΑΣΗΜΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ κ' ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ του 1ου μισού 20ου αι. 

ΔΙΑΣΗΜΑ ΕΡΓΑ 

                                                            Λ. Πιραντέλλο -Θεατρικός συγγραφέας

ΘΕΑΤΡΟ

• Απόψε αυτοσχεδιάζουμε             Λ. Πιραντέλλο                        Θεατρικό
• 
  
• Ματωμένος γάμος                            Φ. Γκ. Λόρκα                         Θεατρικό         
•    
• Η όπερα της πεντάρας                Μπ. Μπρεχτ                          Θεατρικό
•          
• 
•  Φ. Γκ. Λόρκα -πολιτικοποιημένος Θεατρικός συγγραφέας κ' Ποιητής, εκτελέστηκε από τους φαλαγγίτες του Φράνκο
• 
  
• 
  

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

• Δουβλινέζοι                                       Τζ. Τζόυς                                Διηγήματα
• 
  
• Το μαγικό βουνό                             Τ. Μαν                                    Μυθιστόρημα
• 
  
• Ορλάντο                                                 Β. Γουλφ                                Μυθιστόρημα

                                                                               Β. Γουλφ-Πεζογράφος
                                                                             

ΠΟΙΗΣΗ

• Πρωτεύουσα του πόνου              Πωλ Ελυάρ                            Ποιητικό έργο
• 
  
• Ελεγείες του Ντουίνο                  Ρ. Μ. Ρίλκε                            Ποιητικό έργο
• 
  
• Τετάρτη των τεφρών                   Τ. Σ Έλιοτ                              Ποιητικό έργο
• 
  
• Η Λήδα και ο Κύκνος                  Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς     Ποίημα

                                                                                       Τ. Σ Έλιοτ-Ποιητής       

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ κ' Η ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ του 20ου αι. ως ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΗΣΤΙΚΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ κ' Η ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ του 20ου αι. ως ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ & ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ

Ο όρος «πρωτοπορία» αναφέρεται σε μια σειρά ριζοσπαστικών νεωτερικών λογοτεχνικών και εικαστικών τάσεων που εκδηλώνονται στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Οι τάσεις δεν είναι ενιαίες και ομοιογενείς, ούτε συνιστούν ένα κίνημα. Ωστόσο τους δημιουργούς τους κινητοποιεί η βούληση να αποδομήσουν την πραγματικότητα και να απελευθερώσουν τον άνθρωπο και την τέχνη από τις συμβάσεις του πολιτισμού. Απορρίπτουν τη λογική και συχνά ανατρέπουν την καθιερωμένη σύνδεση λέξεων με το αντικείμενο αναφοράς τους. Άλλα χαρακτηριστικά: τυπογραφικά παιχνίδια, επινόηση ηχητικής γλώσσας, κατάργηση συντακτικής δομής του λόγου, συνειρμική σύνδεση εικόνων, αφαιρετική και κάποτε ερμητική έκφραση.

ΠΟΙΗΣΗ

Η πρωτοπορία οδήγησε σε μια ρηξικεύλευθη άρνηση της παράδοσης, ωστόσο ο μοντερνισμός περιλαμβάνει και ηπιότερες μορφές έκφρασης. Οι γνωστότεροι δημιουργοί του δεν αποβάλλουν την εθνική τους λογοτεχνική παράδοση αλλά την ανανεώνουν καλλιεργώντας συστηματικά τον ελεύθερο στίχο και την πλουτίζουν απορροφώντας τη ζωτική ενέργεια της πρωτοπορίας. Ο Τόμας Στερν Έλιοτ υποστηρίζει ότι για τη δημιουργία μιας αυθεντικής γραφής ο σύγχρονος συγγραφέας πρέπει να βρίσκεται να βρίσκεται σε επικοινωνία με το λογοτεχνικό παρελθόν και να το αντιμετωπίζει ως ζωντανό.

Ο ίδιος ο Έλιοτ στα πρώτα του έργα όπως το Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφοκ, επηρεάζεται από την τολμηρή εικονοποιία και τη μελαγχολική ειρωνία των Γάλλων συμβολιστών. Στην Έρημη Χώρα, την αντιπροσωπευτικότερη σύνθεση του μοντερνισμού, το στοιχείο ανατροπής εμπεριέχεται στο μυθικο-θρησκευτικό πλαίσιο που δημιουργεί ο Έλιοτ με τον συμφυρμό αρχέτυπων συμβόλων, πολύγλωσσων παραθεμάτων και υπαινιγμών σε προγενέστερα κείμενα. [....] Το ποίημα εκφράζει με δραματική ένταση τα αισθήματα απογοήτευσης, αήδιας και πνευματικής στειρότητας, που κυριαρχούν στη Δυτική Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και την απελπισμένη αναζήτηση μιας λυτρωτικής ανάτασης.

Πνευματική είναι και η αναζήτηση του Γοιυίλιαμ Μπάτλερ Γέητς στα χρόνια μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο. Τα πρώτα ποιήματα του Ιρλανδού ποιητή αντλούν θέματα από μυστικιστικές παραδόσεις και από την κέλτικη μυθολογία. Η φωνή του πάλλεται από τόνους λυρικής μεγαλοπρέπειας και νοσταλγίας για την απλότητα και την ομορφιά του εθνικού παρελθόντος. Στα μεταγενέστερα ποιήματα ο στίχος είναι πιο στοχαστικός.

Ο γερμανόφωνος ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε εκφράζει μια υπαρξιακή αγωνία και διέπεται από μια

Ράινερ Μαρία Ρίλκε

αναζήτηση μιας αισθητικής πλήρωσης που λυτρώνει από τον φόβο της ψυχικής αποσύνθεσης. Κάτω από την επιρροή του συμβολισμού, ο λυρισμός του γίνεται ερμητικός και το μελωδικό του ύφος αφαιρετικό.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Στην πεζογραφία εγκαινιάζονται νεωτερισμοί όπως: απόρριψη της ευθύγραμμης αφήγησης, της αιτιακής αλληλουχίας και της παραδοσιακής ψυχολογίας.

Μάρσελ Προυστ

Ο Μάρσελ Προυστ εισάγει στο πολύτομο μυθιστόρημα του Αναζητώντας το χαμένο χρόνο την έννοια του χρόνου ως βιωματικού γεγονότος, την οποία αντλεί σε σημαντικό βαθμό από την φιλοσοφία του Μπερξόν. Βασικό ρόλο στη λειτουργία του υποκειμενικού χρόνου παίζει η ακούσια συγκινησιακή μνήμη. Με αφορμή τυχαία περιστατικά –όπως η γεύση μιας γουλιάς τασγιού με ψίχουλα από μαντλέν- αναδύεται απροσδόκητα ένας ολόκληρος κόσμος εμπειριών, που συνδέονται με την προσωπική εμπειρία ενηλικίωσης και της ψυχολογικής ωρίμανσης του αφηγητή, αλλά και τη ζωή μιας τάξης και μιας εποχής. Οι απρόβλεπτες διαδρομές του αφηγητή καθορίζουν την αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος. Η ανάσύνθεση του παρελθόντοςδεν ακολουθεί μια γραμμική πλοκή αλλά στηρίζεται στη διαπλοκή θεμάτων[....]

Ο Ιταλός Ίταλο Σβέβο, στο μυθιστόρημα Η συνείδηση του Ζήνωνα, ο ήρωας αποκαλύπτει καθώς εξομολογείται στον ψυχαναλυτή του, την απατηλή λειτουργία μιας μνήμης που τακτοποιεί τις αλήθειες και τις ψευδαισθήσεις του παρελθόντος με βάση τις ανάγκες του παρόντος.

Ο Γερμανός Τόμας Μαν στο Μαγικό βουνό, βάζει τον ήρωα να επισκέπτεται τον σαγηνευτικό κόσμο ενός σανατορίου. Οι σκόρπιες αναμνήσεις αριστοκρατών και μεγαλοαστών ασθενών, καθώς και οι στοχασμοί του αφηγητή πάνω στη ζωή, την αρρώστια και τον θάνατο ανασυνθέτουν την αρρώστια μιας εποχής πνευματικής παράλυσης, όπου βαραίνει η αίσθηση του μεταφυσικού κενού.

Ο Ιρλανδός Τζ Τζόϋς στον Οδυσσέα, περιγράφει σε όλη την πληθώρα των λεπτομερειών της τη ζωή μιας ημέρας στο Δουβλίνο. Μέσω της χρήσης του εσωτερικού μονολόγου, ο Τζόϋς μεταδίδει αποσπασματικές εντυπώσεις, τις ανολωκλήρωτες συζητήσεις, τους προσωρινούς δισταγμούς, τις ανησυχίες και τις μύχιες ορμές τριών προσώπων, που περιπλανώνται στην πόλη. Κοινό και των τριών συγγραφέων είναι η διερεύνηση θεμάτων όπως η μνήμη, η συνείδηση και ο χρόνος.

Ο Αντρέ Ζιντ και η Βιρτζίνια Γουλφ, επίσης εγκαταλείπουν την παραδοσιακή έννοια της πλοκής. Ο πρώτος    καταργεί την συνεχή αφήγηση εφαρμόζοντας μια τεχνική συνεχών αντικατοπτρισμών, όπου η μια ιστορία αντανακλά την άλλη. Τα ίδια γεγονότα και θέματα παρουσιάζονται ταυτόχρονα από πολλές διαφορετικές προοπτικές, ώστε η πραγματικότητα εμφανίζεται ως απολύτως σχετική. Η χρήση της τεχνικής του αποκορυφώνεται στο μυθιστόρημα Οι Κιβδηλοποιοί.

Η Γουλφ, εξοικειωμένη με το παράδειγμα του Προυστ και του Τζόυς, θεωρεί πως η ταυτότητα του σύγχρονου υποκειμένου είναι ακαθόριστη, αφού το ασυνείδητο εισδύει στο συνειδητό και διαπλέκεται συνεχώς μαζί του. Στα μυθιστορήματά της Η κυρία Ντάλλογουαίυ, Στο φάρο, Τα κύματα η Γουλφ προσπαθεί να αποδώσει τη «ροή της συνείδησης» με μια λυρική γραφή που ακολουθεί τις σκέψεις, τις επιθυμίες, τις λεπτές ψυχολογικές διακυμάνσεις των χαρακτήρων. Εδώ οι ασήμαντες λεπτομέρειες αποκτούν συμβολικό βάρος καθώς ενεργοποιούν συναισθηματικές αντιδράσεις. Ο χρόνος βιώνεται ως ακολουθία στιγμών αλλά και ως πέρασμα αιώνων.

Ο ΕΦΙΑΛΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΦΡΑΝΣ ΚΑΦΚΑ

Η νεωτερική πεποίθηση ότι το υποκειμενικό εγώ έχει πολλαπλές, πολύπλοκες και αντιφατικές πλευρές, που κατακερματίζουν την ταυτότητά του, αναπτύσσεται προς μια δυσοίωνη κατεύθυνση στο έργο του Φ. Κάφκα.[....]

ΦΡΑΝΣ ΚΑΦΚΑ

Οι χαρακτήρες του Κάφκα κινούνται σ’ έναν κόσμο κλειστό, σκληρό και παράλογο. Πρόκειται για πρόσωπα υποταγμένα, χωρίς καθορισμένη ταυτότητα και συχνά χωρίς όνομα, τα οποία εξορισμένα σ’ ένα λαβύρινθο, παελύουν μάταια ενάντια σε εξουσιαστικές δυνάμεις ή αναζητούν την επιδοκιμασία τους.[....] οι εναγώνιες προσπάθειες των ηρώων του Κάφκα να επιβιώσουν με το αλλόκοτο καταλλήγουν στη συντριβή τους.. Στον εφιαλτικό κόσμο του Κάφκα το άτομο δεν έχει κανενός είδους νόημα ή σημάδι κατανόησης που θα μπορούσε να το απαλλάξει από μια αφόρητη επίγνωση προσωπικής απαξίας. [....] μέσω υπαινιγμών, παραβολών και αποσιωπήσεων, η καφκική πεζογραφία είναι ανοιχτή σε διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις.

Η διαφάνεια και η λεπτομερειακή ακρίβεια της γλώσσας επιτείνει το ρεαλισμό της παραίσθησης σε σημείο που προκαλεί τρόμο. Το παράλογο συγκροτεί ένα νέο σύστημα αξιών, που καθορίζει την ύπαρξη και δικαιολογεί την ανάγνωση της πεζογραφίας του Κάφκα ως προφητικής κριτικής ενάντια στην ολοκληρωτική εμπειρία[....] Οι λέξεις λιτές, σχεδόν ξηρές [....] η αποξένωση των λέξεων από το σύνηθες νόημά τους οξύνει την αίσθηση ότι η ουσιαστική σημασία διαφεύγει από την έκφραση, ότι λανθάνει στη σιωπή. Η καφκική γραφή οδηγεί, για μια ακόμη φορά στη μοντερνιστική διαπίστωση ότι ο λόγος αδυνατεί να εκφράσει τις έννοιες που εμπίπτουν ή περιέχονται στη συνείδηση του υποκειμένου.

ΘΕΑΤΡΟ

Η ανανέωση του θεάτρου αρχίζει από τα τέλη του 19ου αιώνα με τη γονιμοποίηση μιας λαϊκής αισθητικής. Οι νεωτερικοί θεατρικοί συγγραφείς και σκηνοθέτες προσφεύγουν σε μορφές θεάματος, όπως το τσίρκο, οι μαριονέτες, το μιούζικ χολ. Τα στοιχεία που εκμεταλλεύονται είναι το γέλιο και οι ακροβασίες του τσίρκου, η σάτιρα του καρναβαλιού, η μουσική ποικιλία, οι γρήγορες εναλλαγές και οι ρυθμοί τζαζ του μιούζικ χολ.

Ο Ρώσος σκηνοθέτης Μέγιερχολντ απορρίπτει το παραδοσιακό και το ψυχολογικό θέατρο για να υποστηρίξει τη σημασία της χειρονομίας και της σωματικής κίνησης. Η φιγούρα που αναζωογονεί τη νέα σκηνή είναι ο γελωτοποιός, ο ευλύγιστος κλόουν, που αποθεώνεται στον κινηματογράφο από τον Σαρλώ.Ο Μέγιεχόρντ εξαίρει επιπλέον το γκροτέσκο, δηλαδή τη συγκρουσιακή σύζευξη ανόμοιων στοιχείων, η οποία μπορεί να εκφράσει την πολυπλοκότητας της νέας σχολής. Ο Μαρινέττι επιστρατεύει το μπουρλέσκο, δηλαδή τοστοιχείο της γελοιοποίησης, για να καταργήσει τους νόμους της κλασικής τέχνης στο όνομα του παραλόγου. Τα νέα θεατρικά θεάματα είναι παραστάσεις ελεύθερου χορού χωρίς κείμενα (Μπλαιζ Σανταρ, Ζαν Κοκτώ)[....], υβρίδια από μηχανικά μπαλέτα, μουσικά κομμάτια ή κωμικά νούμερα (Νίκολας φόρεγγερ) ή παρωδίες κλασικών έργων (Αιζενστάιν).

Η μοντερνιστική σύλληψη του υποκειμένου ως θραυσμένου και ηθικά διχασμένου διέπει την ώριμη

Προτομή του Πιραντέλλο

πεζογραφία του Λουίζι Πιραντέλλο. Μέσα από συνηθισμένους, συχνά θλιβερούς, χαρακτήρες, ο συγγραφέας διερευνά τις αντινομίες της ανθρώπινης ύπαρξης και συλλογίζεται με πικρό χιούμορ τη σχετικότητα της λογικής, της ηθικής και της αλήθειας. Στο Ερρίκος ο 4ος, ο Πιραντέλλο αναζητά μια μορφή ικανή να εκφράσει την πολλαπλή προσωπικότητα του ανθρώπου, τη σύγχυσή του ανάμεσα στο αντικειμενικό και το υποκειμενικό, την ματαιόδοξη ανάγκη του για την εξαπάτηση των άλλων αλλά και του εαυτού του. Το θέμα είναι ο ασαφή διαχωρισμός μεταξύ λογικής και τρέλας.[....]

Το πιο γνωστό έργο του, Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα, διαδραματίζεται στον οριακό χώρο μεταξύ ψευδαίσθησης και πραγματικότητας, σκηνής και ακροατηρίου. Ο Πιραντέλλο δημιουργεί το θέατρο μέσα στο θέατρο [....] Στόχος του έργου είναι να ανατρέψει την παγιωμένη διάκριση μεταξύ θεατρική και εξωτερικής πραγματικότητας και να παρουσιάσει ενεργά την διαδικασία δημιουργίας και ερμηνείας χαρακτήρων.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΒΙΑΙΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

Η Ευρώπη βγήκε μεταμορφωμένη από τον Μεγάλο Πόλεμο, με περισσότερους από 18.000.000 νεκρούς και 4 αυτοκρατορίες διαλυμένες. Οι γυναίκες βγαίνουν στην παραγωγή. Ενώ έρεται η εμπιστοσύνη στον αστικό φιλελευθερισμο και τις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες.

Στη λογοτεχνία, επικρατεί μέχρι τις αρχές της εκαετίας του 30, μια διάθεση για πειραματισμό και δημιουργική ανατροπή της παράδοσης. Επιπλέον το όραμα του σοσιαλισμού συνεπήρε πολλούς διανοούμενους.

Ο Β’ Παγκόσμιος ποόλεμος επικυρώνει την αποτυχία του φασισμού αλλά δεν κατήργησε την ιδεολογική πόλωση. Δυτική δημοκρατία και κομμουνισμός συνυπήρχαν βμέχρι τη δεκαετία του 80.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ (ΣΤΡΑΤΕΥΜΕΝΗ ΤΕΧΝΗ)

Στις δεκαετίες που ακολουθούν τον Μεγάλο Πόλεμο.... η επικράτηση της λογικής του συλλογικού συμφέροντος έναντι των ατομικών αναγκών καλλιεργούν σε πολλούς διανοούμενους ένα έντονο αίσθημα απαισιοδοξίας και παραίτησης. Τα λεγόμενα «μυθιστορήματα εποχής»» των δεκαετιών 20 & 30, περιγράφουν τη μετάβαση από τη σταθερότητα και την ασφάλεια του προπολεμικού κόσμου, στο χάος, την ανασφάλεια και την κοινωνική ανακατάταξη που έφερε η νέα τάξη πραγμάτων.

Το κλίμα ιδεολογικής πόλωσης επηρεάζει δραστικά τον ιδεολογικό προσανατολισμό πολλών συγγραφέων, οι οποίοι προβάλουν στα έργα του μαρξιστικές ή συντηρητικές θέσεις, συχνά στρατεύονται υπέρ του φασισμού ή του σοσιαλισμού και άλλοι κατά του ολοκληρωτισμού. [....]

Ο ισπανικός εμφύλιος έδωσε το έναυσμα για μια σταυροφορία υπέρ των δημοκρατικών αρχών: συγγραφείς με φιλελεύθερη ή σοσιαλιστική οπτική όπως ο Αντρέ Μαρλώ, και ο Άγγλος ποιητής Ουίσταν Χιού Ώντεν διακηρύσσουν την ηθική υποχρέωση του ατόμου να εργαστεί εναντίον του φασισμού. Άλλοι, όπως ο Ινάτσι Σιλόνε, εξετάζουν την αντιπαράθεση ανάμεσα στον ιδεαλισμό των ηρώων του και τον κομματικό δογματισμό, για να αγκαλιάσουν έναν ανθρωπιστικό σοσιαλισμό.

Στη Σοβ. Ένωση οι πειραματισμοί και τα φουτουριστικά παιχνίδια των καλλιτεχνών που υπηρετούσαν τους στόχους της μπολσεβίκικης επανάστασης, όπως ο Μαγιακόφσκι,αντικαθίστανται από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό (σταλινικής περιόδου): πρόκειται για μια διδακτική ρεαλιστική λογοτεχνία με αισιόδοξους ήρωες που ξεπερνούν τις δυσκολίες της ζωής και αναμορφώνονται σε οικοδόμους του σοσιαλιστικού κράτους.

Ωστόσο και η συντηρητική ιδεολογία προσέλκυσε αρκετούς διανοούμενους για τους ίδιους λόγους που άλλους κέρδισε ο μαρξισμός: αποτελούσε μια μορφή αντίδρασης στην αποτυχία του φιλελευθερισμού και τις συνέπειες της μαζικής βιομηχανικής κοινωνίας. Η φασιστική αισθητικήαπορρόφησε την ενέργεια μοντερνιστών συγγραφέων, όπως ο Μαρινέττι και ο Πιραντέλλο ή τη βιταλιστική έξαρση άλλων, όπως ο Ντ’Αννούντσιο και ο Νταίηβηντ Χέμπερτ Λώρενς.

ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟ

Ζαν Πωλ Σατρ κ' Σιμόν Ντε Μποβουάρ

Παράλληλα, εμφανίζονται συγγραφείς που κινητοποιούνται άμεσα ή έμμεσα εναντίον των ολοκληρωτικών ιδεολογιών. Ορισμένοι, όπως οι Πωλ Κλωντέλ, Φρανσουά Μωριάκ, Ζωζ Μπερνανός, Γκρέηχαμ Γκρην, Τ.Σ Έλιοτ, εμπνέονται από ένα θρησκευτικό ιδεαλισμό που υπόσχεται τη σωτηρία του ανθρώπου από τον ψυχικό και πνευματικό κατακερματισμό, μέσω της αγάπης και της συγχώρεσης.. Ο θρησκευτικός αυτός προσανατολισμός της λογοτεχνίας είχε καλλιεργηθεί από το κίνημα της «καθολικής ανανέωσης» που εμφανίζεται στη Γαλλία και την Ιταλία στο τέλος του 19ου αιώνα. Ηθικά κριτήρια για την ακεραιότητα του

Άλμπερ Καμύ

ατόμου αναζητούν στα έργα τους στη δεκαετία του 40 ο Ζαν Πωλ Σατρ και ο Άλμπερ Καμύ. Γι’ αυτούς η ελευθερία δε βρίσκεταιστη σφαίρα του υπερβατούαλλά πηγάζει από την υπεύθυνη ύπαρξη του ανθρώπου στον κόσμο.

Άλλοι, σατιρίζουν τον πολιτικό παραλογισμό της εποχής τους, όπως ο βρετανός Ήβλιν Γουώ και ο Ιταλός Αλμπέρτο Μοράβια. Κάποιοι, τέλος, καταγγέλουν τον ολοκληρωτισμό και τις επιστημοινικές μεθόδους που εφαρμόζει για να ελέγχει το άτομ και την κοινωνία, μέσα από μυθιστορήματα που παρουσιάζουν ένα φανταστικό εφιαλτικό κόσμο. Στο Θαυμαστό καινούριο κόσμο του Άντους Χάξλεϋ έχουν μετατραπεί σε αυτόματα και η συμπεριφορά τους είναι γενετικά προκαθορισμένη.[....]

   

ΦΕΔΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ ΛΟΡΚΑ

               Ο ΦΕΔΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ ΛΟΡΚΑ

Στην Ισπανία που υπήρξε και η πρώτη σκηνή ένοπλης δράσης των των φασιστικών δυνάμεων, η ποίηση δίνει φωνή στην πολιτική διαμαρτυρία. Από τα τέλη της δεκαετίας του 20, η απελευθερομένη γραμματική και η τολμηρή μεταφορικότητα της υπερρεαλιστικής γραφής οπλίζει το πολιτικό μένος των στίχων του Ραφαέλ Αλμπέρτι, του Βινσέντε Αλεϊχάνδρε, του Λούις Θερούντα και του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα.

Ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, ο Λόρκα είναι ο δημιουργός ενός ιδιόμορφου, βαθιά τραγικού κόσμου, που εναρμονίζει στοιχεία από τη λαϊκή παράδοση, τη λόγια δημιουργία και την υπερρεαλιστική πρόταση. Οι χαρακτήρες του, περιθωριοποιημένοι ή καταπιεσμένοι, είναι διψασμένοι για ελευθερία.

Θεατρικά Δράματα: όπου αρχέγονα πάθη συγκρούονται με αυταρχικούς ηθικούς κώδικες.

• Ο ματωμένος γάμος

• Γέρμα

• Το σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα

Ποιήματα: περιστρέφονται γύρω από πανανθρώπινα θέματα –ερωτικό πάθος, μητρικό αίσθημα, βία, βαναυσότητα, θάνατος- υποβάλλοντας την ίδια τραγική αίσθηση της ζωής.

• Τσιγγάνικες παραλογές: συγχωνεύεται η ανδαλουσιανή παράδοση με τη θρησκευτική εικονογραφία και τον συμβολισμό καταλήγει σ’ ένα έντονα μελωδικό, συγκινηνισιακό αποκορύφωμα.

• Ποιητής στην Νέα Υόρκη: συνδυάζει με υπερρεαλιστική ευαισθησία ανησυχητικές, συχνά γκροτέσκες παραστάσεις για να εκφράσει τον τρόμο που του προκάλεσε η αμερικάνικη μεγαλούπολη.

• Ο θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσες Γκαρθία: Ελεγειακό αριστούργημα, εμπνευσμένο από το θάνατο ενός φίλου του ταυρομάχου, εξελίσσεται με την ένταση μιας τελετουργίας που δονείται από τον προσδιορισμό της ώρας του θανάτου.

.

Ο ΜΠΕΡΤΟΛ ΜΠΡΕΧΤ

Ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης υπήρξε ίσως, ο πιο πολιτικοποιημένος  

ΜΠΕΡΤΟΛ ΜΠΡΕΧΤ

συγγραφέας στη Γερμανία.

• Μπάαλ: ο ακόλαστος ήρωας εκφράζει δίψα για ζωτικότητα και ηδονή.

Η άναρχη αυτή ενέργεια διοχετεύεται στα πρώτα πολιτικοποιημένα έργα του. Καθρεφτίζουν τον κυνικό πραγματισμό, την απληστία για υλικές και αισθητικές απολαύσεις και την παθητική ανοχή της γερμανικής κοινωνίας την περίοδο πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία.

• Τύμπανα μέσα στη νύχτα.

• Στη ζούγκλα των πόλεων.

• Η όπερα της πεντάρας.

Στα επόμενα δράματά του, καθώς και στα πολύμορφα ποιήματά του, η προοπτική του διευρύνεται κάτω από την πρακτική του Μαρξισμού. [....]

Από τα κεντρικά σημεία της αισθητικής αντίληψης του Μπρεχτ είναι η θεωρία του για το θέατρο [....] πιστεύει ότι το θέατρο πρέπει να έχει παιδευτικό χαρακτήρα τόσο για τους ηθοποιούς όσο και για το κοινό και να στοχεύει στην κριτική συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνική πραγματικότητα. Καταδικάζει το παραδοσιακό θέατρο, γιατί αδρανοποιεί την κριτική ικανότητα του θεατή και τον ενθαρρύνει να ταυτιστεί συναισθηματικά και ηθικά με ήρωες που δρουν με βάση σταθερά πρότυπα ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Στη θεματογραφία και τη σκηνική παρουσίαση δραμάτων, διαπνέεται από το όραμα ενός νέου «επικού θεάτρου». Το επικό θέατρο προσπαθεί να αποστασιοποιήσει το κοινό από τα δρώμενα, ώστε να τα εκλάβει ως αλληγορίες που υπόκεινται σε αντιθετικές ερμηνείες και κριτική συζήτηση. Η μέθοδός του είναι διαλεκτική: ο Μπρεχτ καθοδηγεί το κοινό του στην αλήθεια παρουσιάζοντας σε μια σειρά ερωτημάτων και ηθικών διλλημάτων, στα οποία το καλεί να βρει απάντηση. Σε μια εποχή πολιτικής απάθειας και ένοχης σιωπής, το επικό θέατρο διατρέχει μια νότα αισιόδοξου δυναμισμού, που πηγάζει από την επιταγή της στράτευσης εναντίον του πολέμου και της εκμαιτάλλευσης του ανθρώπου από το φασισμό και τον καπιταλισμό.

• Γαλιλαίος

• Μάνα κουράγιο

• Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν

• Ιστορίες του κυρίου Κούνερ

ΤΖ. ΟΡΓΟΥΕΛ

           Ο ΤΖΩΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ

Η διάψευση των οραμάτων του κομμουνισμού επενεγεί καθοριστικά σε συγγραφείς όπως, ο Άρθουρ Καίστλερ και ο Τζωρτζ Όργουελ. Και οι δύο πολέμησαν στον ισπανικό εμφύλιο και παρακολούθησαν τις μεθοδεύσεις των σταλινικών.

Ο Καίστλερ εκθέτει στα μυθιστορήματά του τον παραλογισμό της τυφλής υποταγής του ατόμου στη λογική του κομμουνιστικού κόμματος.

Ο Όργουελ, στο Ο δρόμος προς το Ουίγκαν Πηρ, είχε ήδη εκφράσει την επιθυμία του να ξεφύγει από κάθε μορφή κυριαρχίας και είχε απορρίψει τη σοσιαλιστική ουτοπία επειδή προϋπόθετε μια μηχνιστική συμπεριφορά. Ακολούθως, στο φόρο τιμής στην Καταλωνία εκθέτει την ωμότητα με την οποία η ΕΣΣΔ προσπάθησε να ελέγξει το δημοκρατικό αγώνα στην ισπανία. Στα επόμενα έργα του καταδικάζει τον κομμουνισμό και το φασισμό ως δύο εκφάνσεις του ολοκληρωτισμού. Η φάρμα των ζώων, αποτελεί πολιτική αλληγορία που ακολουθεί την ιστορική εξέλιξη της ΕΣΣΔ. Στο 1984, περιγράφεται ο κίνδυνος του ελέγχου της γνώσης και της πληροφορίας, αν και αναφέρεται στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, φαίνεται να αφορά προφητικά και τα καπιταλιστικά.

ΠΗΓΕΣ

1. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
3. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18^ου έως τον 20^ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000
4. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
5. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Μεσοπόλεμος-Δημοκρατίες και Ολοκληρωτισμοί, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
6. Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ 1ο ΜΙΣΟ ΤΟΥ 2ου αι.-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ-ΡΕΥΜΑΤΑ/ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗΣ

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΟ 1ο ΜΙΣΟ ΤΟΥ 2ου αι.-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ-ΡΕΥΜΑΤΑ/ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗΣ

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ

Αποτελεί μια εποχή όπου κοσμοπολιτισμός και πνευματικές ζυμώσεις πάνε ταίρι ταίρι. Γεγονότα όπως ο Μεγάλος πόλεμος και η Ρώσικη Επανάσταση σημαδεύουν βαθιά την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, η οποία περνάει από την επανεύρεση του κλασικισμού στον μοντερνισμό και ακόμα στην πρωτοπορία.

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ & ΣΥΝΕΧΕΙΕΣ

Ο 20ος αι. γυρίζει την πλάτη του στον θετικισμό, αλλά όχι γενικά στο παρελθόν.. Οι χώροι του συμβολισμού, του κλασικισμού και του ρομαντισμού γίνονται αντικείμενο νέων εξερευνήσεων.

Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Στην ιστορία των ιδεών διαφαίνεται η βούληση να περιοριστεί η επιβολή της επιστημονικής μεθόδου και του εμπειρισμού , κάτι που είχε διαφανεί και από τον συμβολισμό.

• Γερμανία: Βίλχεμ Ντίτλεϋ τονίζει ότι οι μέθοδοι των φυσικών επιστημών δεν είναι εφαρμόσιμες στις επιστήμες του ανθρώπου, όπου η διαίσθηση και η συμπάθεια παίζουν το δικό τους ρόλο.

• Γαλλία & Ιταλία: Φερντινάν Μπρυνετιέρ ασπάζεται τον καθολικισμό, ο Μώρις Μπαρρές και ο Πωλ Μπρουζέ- Μπενεντέτο Κρότσε και Τζιοβάνι Τζεντίλε, εξεγείρονται ενάντια στις καταχρήσεις του θετικισμού.

• Κριγκέρωρ & Ντοστογιέφσκι: ο στοχασμός τους εμπλουτίζει τα ευρωπαϊκά γράμματα, με την έλξη για την ά-λογη πλευρά της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

• Σοπενχάουερ-πεσιμισμός, Νίτσε-ζωική ορμή, Μπερξόν-θεωρίες για τη μνήμη και τον υποκειμενικό κόσμο διευρύνουν πεδίο διερεύνησης λογοτεχνίας.

• Φρόυντ-ψυχανάλυση, Γουίλιαμ Τζαίημς-«ροή της συνείδησης», δηλαδή της υποκειμενικότητας στη σύλληψη της πραγματικότητας, μεταμορφώνουν το ψυχολογικό μυθιστόρημα.

• Χούσσερλ-φαινομενολογία, τονίζει τα αρχέγονα δεδομένα της εμπειρίας και την προθετικότητα.

• Πολλοί συγγραφείς εξαίρουν τις δυνάμεις της ζωής, ανακαλύπτουν ξανά τη δύναμη της επιθυμίας, του ενστίκτου

N. Καζαντζάκης

και της σεξουαλικότητας- Ζιντ, Ντέμελ, Ντ’ Αννούντσιο, Καζαντζάκης, Λώρενς.

• Η εσωτερική ζωή είναι επίσης ένα αίτημα του Πωλ Μπουρζέ, του Λέων Μλουά και του Σαρλ Πεγκύ.

• Έξαρση εθνικών και πατριωτικών ιδεών.

• Ιταλία: Ο ουμανισμός του Μπενεντέτο Κρότσε αντιπαρατίθεται στον εθνικισμό του Ντ’Αννούντσιο και ορίζει την τέχνη ως μορφή γνώσης, που στηρίζεται στη διαίσθηση και είναι στραμμένη στο ατομικό στοιχείο.

Ανατόλ Φρανς

• Γαλλία: Οικουμενική σκέψη, φιλειρηνισμός και ανεκτικότητα του Ανατόλ Φρανς, ενάντια στον εθνικισμό και την εκλησιαστική οπτική των Μπαρρές και Μωράς.

• Αντρέ Ζιντ: κριτική επανεξέταση των συμβατικών ηθικών αξιών, εγωτισμός, λατρεία του νεοτερισμού.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΣΗΜΑΔΕΥΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου αι. 

1. Ο χώρος & ο χρόνος αναγνωρίζονται ως έννοιες υποκειμενικές.

2. Καταλληλότερος τρόπος για τη σύλληψη της ουσίας της ζωής θεωρείται η διαίσθηση κι όχι η εμπειρική γνώση.

3. Τονίζεται η δύναμη της σεξουαλικής επιθυμίας στη συμπεριφορά του ατόμου και της ομάδας.

Η Πρωτοπορία (“Avant Garde”)

Η εικονοκλαστική ενέργεια του νέου πνεύματος εκδηλώνεται μέσα από τις δραστηριότητες καινοτόμων καλλιτεχνικών ομάδων, οι οποίες απορρίπτουν την ιδέα της υψηλής τέχνης και εξεγείρονται εναντίον της αστικής κοινωνίας και του υλισμού της. Σκοπός της εξέγερσής τους είναι η διάλυση της δεδομένης πραγματικότητας και η επανάκτηση μιας αυθεντικότητας χαμένης από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Τα συνήθως βραχύβια, λογοτεχνικά και εικαστικά κινήματα που ιδρύουν, συναποτελούν τη λεγόμενη «πρωτοπορία».

Βαν Γκογκ

ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ: εκδηλώνεται στο τέλος του 19ου αιώνα, αρχικά με τη ζωγραφική του Βαν Γκογκ και του Έντβαρντ Μυνχ. Η λογοτεχνία και το θέατρο αναπτύσσονται στο γερμανόφωνο κυρίως χώρο. Προσδοκούν την κατάρρευση του πολιτισμού και την ουτοπία μιας επερχόμενης αναγέννησης. Ειδικότερα ποιητές, όπως οι Γερμανοί Γκότφριντ Μπεν, Γκέοργκ Χάυμ, Έλζε Λάσκερ-Σύλερ ή ο Τσέχος Φραντς Βέρφελ, αναζητούν τις πρωταρχικές αρχές της ύπαρξης. Ο εκστατικός λυρισμός τους κυριαρχείται από μια γλώσσα υπερβολική σχεδόν προφητική.

ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ: Τον χαρακτηρίζουν επίσης, το όραμα του μέλλοντος και η έμφαση στο αρχέγονο. Το φουτουριστικό κίνημα αναζητεί νέους εκφραστικούς τρόπους για να αποδώσει τις αξίες, την ταχύτητα και το δυναμισμό της εποχής που αρχίζει. Τα μανιφέστα του Φίλιππο Τομμάζο Μαρινέτι ανάμεσα σε 1909 και 1914 κυρήττουν τη φουτουριστική «τυπογραφική επανάσταση»: η σύνταξη κατακερματίζεται, οι κανόνες στίξης και σελιδοποίησης καταργούνται, τα γράμματα αντιστρέφονται ώστε να απαλειφθεί η διάκριση ανάμεσα στο κείμενο ως σημειολογική ενότητα και ως έργο τέχνης. Η δύναμη των ήχων δονεί την ποίηση των Ρώσων Φουτουριστών Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και Βελιμίρ Χλέμπνικωφ. Η παραφωνία και η γραμμική ανορθοδοξία των στίχων του Μαγιακόφσκι τονώνει το ρωμαλέο λυρισμό του ποιητή, που έγινε κήρυκας της μπολσεβίκικης επανάστασης.

ΝΤΑΝΤΑ: Δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ανανεωτική δύναμη του παράλογου, γι’ αυτό και υιοθετεί ένα όνομα που δε σημαίνει τίποτα. Ο Τριστάν Τζαρά, ο Ρίχαρντ Χόλζενμπεκ, ο Χούγκο Μπαλ και ο Χανς Αρπ, αρνούνται κάθε μορφή έλλογης οργάνωσης και επιτίθενται με θυμό, αηδία και σκατολογικές εκφράσεις στο κατεστημένο. Στην ποίησή τους, η ηχητικά και σημασιολογικά συνεύρεση λέξεων ανατρέπει την καθιερωμένη οργάνωση του λόγου για να την αντικαταστήσει με την αισθητική του τυχαίου ή, σε πιο ακραίες περιπτώσεις με τη μηδενιστική αναρχία.

ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ: Η γαλλική ομάδα συγκροτείται από τον Αντρέ Μπρετόν και διαλύεται λίγο μετά το 1930.

Αν. Μπρετόν

Στόχος της είναι «η ολοκληρωτική απελευθέρωση του πνεύματος» από τον ορθολογισμό που θεωρείται υπεύθυνος για την παρακμή του ευρωπαϊκού πολιτισμού και τη φρίκη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου. Η επαναστατική τους ιδεολογία τους στρέφει προς τον κομμουνισμό, αλλά στην πορεία πολλοί υπερρεαλιστές θα έρθουν σε ρήξη με την άκαμπτη πρακτική του σταλινισμού.

Ο υπερρεαλισμός αφομοιώνει φουτουριστικά και νταταϊστικά στοιχεία και επηρεάζεται από τη φροϋδική ανάλυση των ονείρων ως μεταφορικών παραστάσεων του ανθρώπινου ασυνείδητου. Σύμφωνα με το πρώτο μανιφέστο του Μπρετόν (1924), ο υπερρεαλισμός επιζητεί να συνδέσει το συνειδητό με το ασυνείδητο τόσο στενά ώστε φαντασία και καθημερινή πραγματικότητα να συνενωθούν σε μια «απόλυτη πραγματικότητα, μια υπερπραγματικότητα». Στα έντονα ερωτικά και ονειρικά έργα τους ο Μπρετόν, ο Λουί

Λουί Αραγκόν

Αραγκόν, ο Πωλ Ελυάρ και άλλοι υπερρεαλιστές εφαρμόζουν την «αυτόματη γραφή»: η αυθόρμητη ανάδυση εικόνων και η συνειρμική αλληλουχία τους αποκαλύπτουν απωθημένες όψεις της ζωής και δημιουργούν ένα άλλο είδος συνοχής συμφυούς με το άλογο. [....] η τέχνη... μέσο για την αποκάλυψη του ψυχισμού του καλλιτέχνη. Στην πειραματική δραματουργία του ο Αντονέν Αρτώ καταργεί τη διάκριση μεταξύ θεάτρου και «δρόμου». Ηθοποιοί και κοινό συμμετέχουν από κοινού σ’ ένα δρώμενο που εκθέτει με «απάνθρωπο» ρόπο τις μύχιες επιθυμίες και τις φοβίες τους.

ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ: Αντίθετα απ’ τον υπερρεαλισμό δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην αυστηρή μορφή. Το κίνημα ξεκινάει από τη Ρωσία με τις γεωμετρικές, μηχανιστικές κατασκευές του Βλαντιμίρ Τάτλιν που ανατρέπουν τα δεδομένα της ακαδημαϊκής γλυπτικής και ανταποκρίνονται στο βιομηχανικό πολιτισμό. Στη λογοτεχνία μεταφέρεται με το πρόγραμμα του Κορνέλι Ζελίνσκι σύμφωνα με το οποίο ο ποιητής οργανώνει το υλικό του με μαθηματικές αρχές. Η ποίηση μετατρέπεται συχνά σε γραμμική παράσταση και καταλήγει σε οπτική τέχνη.

ΠΗΓΕΣ

1. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
3. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18^ου έως τον 20^ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000
4. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
5. Η Μεγάλη Ιστορία του 20^ου αιώνα, Μεσοπόλεμος-Δημοκρατίες και Ολοκληρωτισμοί, Αποστολοπούλου Μ.-Σφυρόερα Σ. (επιμ.), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002
6. Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2000